Η σχέση της λογοτεχνίας με την κοινωνική πραγματικότητα είναι, κατά τη γνώμη μου, πολυεπίπεδη και πολύπλοκη. Κατ' αρχάς είναι ηλίου φαεινότερο ότι κάθε λογοτέχνης γεννιέται μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που κι αυτό με τη σειρά του διαμορφώνεται μέσα σε συγκεκριμένες χωροχρονικές, ιστορικές και ταξικές συντεταγμένες. Κανείς μας δεν κάνει την εμφάνισή του μέσα από μια τούρτα σαντιγύ. Στις γραμμές της παλάμης μας έχει γραφτεί όχι το μέλλον μα το παρελθόν που εν μέρει μας καθορίζει. Οι ρίζες μας κατέρχονται σε μεγαλύτερα βάθη από αυτά της οικογένειας και απλώνονται ρουφώντας χυμούς από ένα ευρύτερο υπέδαφος, οι χυμοί του οποίου έχουν μερίδιο στη γεύση των καρπών μας. Βέβαια, καθώς ο άνθρωπος δεν είναι δέντρο –ή δεν είναι μόνο δέντρο- οι καρποί του είναι και καρποί βούλησης. Τι θέλω να πω; Δεν είμαστε μόνο ο τόπος που μας γέννησε, η οικογένεια που μας ανέθρεψε, το σχολείο που μας μόρφωσε, η οικονομική ευχέρεια ή ανέχεια που μας σμίλεψε, η εποχή που μας έλαχε. Είμαστε, πάνω απ' όλα, η θέση που μεγαλώνοντας επιλέξαμε απέναντι σε όλα τα ανωτέρω. Είμαστε ο λόγος που αρθρώσαμε και συνεχίζουμε να αρθρώνουμε, που μπορεί η χροιά του να προδίδει την αναπόφευκτη καταγωγή της, όμως το περιεχόμενο είναι στο χέρι μας να είναι δικό μας. Είμαστε ελεύθεροι και γι' αυτό υπεύθυνοι απέναντι στις λέξεις μας. Πρώτα απέναντι στις λέξεις μας –εμείς οι συγγραφείς- και στη συνέχεια απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα, την οποία αυτές οι λέξεις θα επηρεάσουν με τρόπο και σε βαθμό που φυσικά δεν μπορούμε, ούτε είναι δουλειά μας να προβλέψουμε. Η ζύμωση της λογοτεχνίας με την πραγματικότητα είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη, όμως πέρα από τη δική μας άμεση εποπτεία ως λογοτέχνες. Ο καθένας μας είναι ελεύθερος να εμπνέεται από τα κοινωνικά προβλήματα, από την ιστορία ή την ευρύτερη πραγματικότητα ή να μην εμπνέεται, οι κεραίες του να είναι στραμμένες αλλού, σε χώρους εσωτερικούς, σε τόπους φαντασίας, σε σύμπαντα από το υπερπέραν. Υπάρχει χώρος στο λογοτεχνικό στερέωμα για κάθε είδους άστρο. Υπάρχει χώρος και αναγκαιότητα γι αυτή την ποικιλομορφία. Αλίμονο αν τις επιλογές του λογοτέχνη καθόριζαν λόγοι άσχετοι με τη λογοτεχνία. Όποτε προσπάθησε μια εξουσία να στρέψει τους καλλιτέχνες της προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, όποτε θέλησε να τους ζέψει στο άρμα ενός καλύτερου αύριο, μιας κοινωνικής αλλαγής, όποτε τους υπαγόρευσε τη σχέση τους με το θέμα και τον τρόπο της δουλειάς τους, τα αποτελέσματα ήταν τραγικά τόσο για την ίδια την τέχνη όσο και για τους δημιουργούς. Συνοψίζω: ο συγγραφέας δεν έχει υποχρέωση καμιά να πάρει θέση απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του. Ο συγγραφέας δεν είναι ταγός. Δεν δείχνει το δρόμο, ούτε τον ανοίγει. Ο συγγραφέας ανοίγει χίλιους δρόμους, νοητούς. Δημιουργεί πραγματικότητες παράλληλες, φωτίζει με την πένα του αυτές τις δυνητικές πραγματικότητες έτσι ώστε να τις κατανοήσει ο ίδιος πρώτος και στη συνέχεια οι άλλοι. Κι όσο φωτίζονται ακόμα και οι πλέον σκοτεινές γωνιές, όσο κατανοούνται, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα μιας αλλαγής. Η οποία θα συμπεριλάβει, φυσικά, και τα κοινωνικά προβλήματα. Αν η λογοτεχνία μπορεί να συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση σίγουρα θα γίνει όχι μόνο έμμεσα αλλά και σχεδόν αθέλητα, χωρίς να το έχει βάλει στόχο.